BEYHAN SULTAN VAKFİYELERİ ve TEZYİNATLARI
Tezyinatları ve Türk Tezhip San'atımızdaki Yeri, XI.Türk Tarih Kongresi, Ankara 5-9 Eylül 1990, Bildiri özetleri Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1990, s.69-70. Bildiriler, C.III, Ankara 1994, s.1127-1139. ; Beyhan Sultan Vakfiyeleri ve Süslemeleri, Kültür ve Sanat Dergisi, Türkiye İş Bankası Yayınları, Yıl 3, s.9, Ajans-Türk Matbaası, Ankara Mart 1991, s. 70-73; Beyhan Sultan Trust Deeds And Illuminations, s. 94.'de yayımlanmıştır.
Sadi BAYRAM
Osmanlı İmparatorluğu'nda ,30 Ekim 1757 ile 21 Ocak 1774 tarihleri arasında 16 yıl üç ay Padişahlık yapan Sultan III. Mustafa'nın Adilşah Kadın'dan 15 Aralık 1765'de doğan bir kızı da Beyhan Sultan'dır.
Beyhan Sultan, annesi Adilşah kadının Sultan I. Abdülhamid Han'a yaptığı çeşitli ricalar neticesinde, Halep Valisi, eski Silahdar Mustafa Paşa ile evlendirilmiştir.
Bu konuda, Sultan I. Abdülhamid Han , Sadrazam'a şu hattı göndermiştir ki ilgi çekicidir: " bu misllü mevadın lisanen müzakeresi ve kalemle tahriri bu vakitlere göre bi münasib, lakin biraderim merhumun içeruda olan kerimeleri Beyhan Sultan ve Hatice Sultan tamam izdivaç vakitlerine reside olmakla valideleri kadın feryad-ı figan ederek iltica hemen Beyhan Sultan'ın izdivacını iltimas eder Sultan-ı mumaileyhe bir illete girifdar olup rahm dedikleri illet saat besaat bir baygınlık gelüb çağırır imiş. Bu babda ben dahi muztarip ül-hal kaldım. Ahşam vardım validesi bunda olmakla hakipayime yüz sürerek bir rütbe iltica eyledi tahammül-ı ademi imkan ben dahi cevap eyledim..."
Silahdar Mustafa Paşa ile 1784 tarihinde evlenen Beyhan Sultan'a Çiftehavuzlar'daki Saray tahsis edilmiş ve rahat bir hayat sürmeleri için Sultan I. Abdülhamid ve üvey kardeşi Sultan III. Selim tarafından birçok mukaatalar verilmiştir.
Sultan III. Selim ile sık ve samimi görüşen Beyhan Sultan'ın Sultan III. Selim'i sarayında iftar sofrasına davet ettiği ve bu davete Padişah'ın ıcabed ettiğini III. Selim Ruznamesi'nden anlıyoruz.
Beyhan Sultan'a ait Beşiktaş Çırağan Sarayı yerinde bir yalı inşaatına, Yorgi Kalfa 1791 yılında başlamış, 1795 tarihinde tamamalamıştır. Bu yalı inşaatı için çeşitli malzeme bedeli olarak Beyhan Sultan'dan 410.050 kuruş ile enkaz ücreti olarak 77 kese aldığı bilinmektedir. Beşiktaş Cırağan Sarayı yerınde yapılan bu saray , 29 sene sonra,1824 yılında, sadece tamiratına 35.639 kuruş Beyhan Sultan tarafından ödenmiştir. 1757-1761 yılları arasında Beyhan Sultan'ın babası Sultan III. Mustafa'nın annesi Mihrişah Sultan ile kardeşi Sultan II.Süleyman için yaptırdığı Üsküdar,Ayazma külliyesine 506.096 kuruş sarfedildiği düşünülürse, yalı için harcanan paranın oldukca büyük olduğu görülür.
Beyhan Sultan; Akıntıburnu veya Arnavutköy yalısını 1804 yılında tamamlatmış ve oldukca lüks döşetmiştir.Kasrın, avlunun ve havuzun içi mermerlerle kaplanmış, selsebil , çağlayan ve havuzlarla donatmıştır. Bu yalı o tarihte 95.523 kuruşa mal olmuştur.
Beyhan Sultan; 1801 de Kuruçeşme Camii ve Hamamının arkasında Beyhan Sultan Çeşmesi'ni, 1804 de Akıntıburnu kıyısında bulunan Beyhan Sultan Çeşmesini, 1817'de Hırka-i Şerif'deki Mesih Paşa şadırvan ve Çeşmesi'ni onartmıştır.
15 Rebiulevvel 1240 / 6 Kasım 1825 M. tarihinde vefat eden Beyhan Sultan, İstanbul - Eyüp'te bulunan Mihrışah Sultan Türbesi'ne gömülmüştür.
Beyhan Sultan'ın Vakıflar Genel Müdürlüğü Kültür ve Tescil Dairesi Başkanlığı Arşivi'nde 10.06.1804, 27.04.1805, 18.11.1805,29.06.1808, 02.08.1810,03.07.1815, 02.09.1818, 23.06.1824 tarihli sekiz vakfiyesi bulunmaktadır.
1804,1805 (2),1810,1815,1818,1824 tarihli 7 aded vakfiye 218 x 321 mm. ebadında kırmızı bir derı kutu (muhafaza) içindedir. Kutu
üzerinde sadece altun cetveller ve köşe kartuşlarında , kartuş yerine dört adet çakma altun nokta bulunmamaktadır. Bu kutu içinde muhafaza edilen 7 vakfiye , Beyhan Sultan zamanında ciltlenerek tek eser halıne getırilmiş olup, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi'nde K.57 numara ile muhafaza edilmektedir.
K.57 numaralı eserin cildi de kırmızı deriden yapılmış olup, cilt Klasik Türk tezhib sanatımızdan ayrılmakta ve şemsesi ile kartuşları kabartmasız, sürme yeşil altun yaldızla yapılmıştır. Sultan III. Selim'in K.29 numaralı vakfiyesi cildi ile yakın benzerliktedir. Köşelerde kartuşlar yine yer almaktadır.
Cilt yan kağıtları,diğer eserlerde olduğu gibi keçi derisindendir. Kırmızı renklidir. Bitki yaprakları ile baklava dilimlerine bölünmüştür.
İlk vakfiyenin 1a varağında Haremeyn Vakıfları Müfettişi Sadreddin-zade Mehmed Ataullah Efendi'nin, vakfiyenin doğruluğuna dair tasdik şerhi vardır ki, bugünkü noter ve hakimlerin tasdik görevini üstlenmiştir. Yaldız ve siyah renkle sade bir şekilde tezyin edilmiştir.
1 b - 2 a varağı vakfiyenin zahriye sayfaları olup müştereken barok tarzda tezhiplenmiştir.
Klasik dönemlerdeki taç kısım, kırmızı, pambe, onların tonu ve yaldız kullanılarak batı ile doğu kültürünün karışımından istifade edilerek homojen bir barok tezyinat kullanılmıştır ki buna Türk Baroğu diyebiliriz. Bunların etrafını üç sıra bir zincirek çevrelemektedir. Zincirekler kabalaşmıştır. Sağda ve solda 15 mm.ye varan dikey zincirek içinde bir bordür bulunmaktadır ki, aynı bordürleri, İstanbul Nusretiye Camii, Dolmabahçe Camii duvar tezyinatlarında da görmek mümkündür. Bunlarla beraber,sayfanın üç kenarını tezyinatın taç kısmına bağlayan ve 17.yüzyıldan itibaren belirgin biçimde ortaya çıkan tezyinatşeridi ile karşılaşıyoruz. Tığlar daha da kalınlaşmış ve büyümüş olup,sayfanın dört yanını çevrelemektedirler.
Tezyinatlı sayfalarda 7 satır yazı bulunmakta olup, satır araları varak altın yaldızla doldurulmuştur. Diğer sayfalarda 11 satır metin bulunmakta olup, yazı alanı cetvelle ayrılmış ve diğer kısımlar(boş alanlar), sadece sürme yaldızla, batki motifleriyle doldurulmuştur.
Bu ilk vakfiye ana vakfiye olup. diğer altı vakfiye bunun ekleridir.
Birinci Vakfiyede ; İstanbul Mahmud Paşa Camii yanında Beyhan Sultan'ın annesi Adilşah Kadın adına yaptırılan mektep, öğretmenler, öğrenciler için gelir getirici mülkler ile çeşitli ödenekler ayrılmaktadır. Öğretmenlere lojman tahsisi, hat san'atı öğretmenlerine ek ücret ve öğrencilerin gezisi için para ayrılması, Öğrencilere kıyafet alınması , devrin sosyal anlayışını göstermekte; Padişah kızları, milletinin sosyal ihtiyaçlarını her zaman düşünmekte olduğunu göstermektedir. O devir için ileri adımlardır.
K.57 numara ile muhafaza edilen eserde 6 ek vakfiye daha mevcuttur. Bu Vakfiyeler; Haremeyn-i Muhterem Evkaf Müfettişleri Sadreddin-zade Maehmed Ataullah, Başmakcı-zade Mehmed Zeki,Amasyalı Akif-zade Abdurrahim, Mehmed Arif ve Emin Beğ zade Abdülkadir Efendiler tarafından yukarıda belirtilen tarihlerde tasdik edilmiştir.
Ek altı adet vakfiye; ilk vakfına çeşitli gelirler ilave edilmekte ve görevliler tayin edilmektedir.
Tezhip sanatımız açısından 1,2,4. vakfiyeler tamamen Türk baroğu tarzında süslenmiş olup; 3,5,7 ve 7. vakfiyelerde şema bakımından klasik tezhip sanatımıza yaklaşımlar vardır. Ancak bunlar da Türk baroğudur. Bir kısmının fotografları vardır. Daha ıyı tetkik edilebilir.
Beyhan Sultan'ın K.92 numaralı diğer vakfiyesi ise 14 varak olup ayrı bir makale konusudur. İleride onunda üzerinde duracağız.
Beyhan Sultan Vakfiyelerinin süslemelerini incelediğimizde; tezhip sanatında modaya uyulduğu görülmektedir. K. 57 numaralı eserin cildi, Sultan III. Selim'in K.168 numaralı vakfiyesi cildi ile çok yakın benzerlikleri olduğu açıkca görülmektedir. Tezhip san'atında ise, Sultan II. Mahmud vakfiyeleri tezyinatı ile yakınlık vardır. Hatta onun ilk modelleri olduğu söylenebilir. Bu süslemeler, tezhip san'atımızdaki batılılaşmayı göstermesi bakımından da ilgi çekicidir.
-------------
SLAYTLAR :
1. Beyhan Sultan'ın K. 57 numaralı Vakfiyesi cildi.
2. Beyhan Sultan'ın 1. Vakfiyesi , zahriye sayfası.
3. Beyhan Sultan'ın 2. Vakfiyesi süslemeleri.
4. Beyhan Sultan'ın 3. Vakfiyesi,zahriyenin sağ sayfası.
5. Beyhan Sultan'ın 4. Vakfiyesi'nin ilk sayfaları.
6. Beyhan Sultan'ın 6. Vakfiyesi.
7. Beyhan Sultan'ın 7. Vakfiyesi'nden bir detay.
Foto : Sadi Bayram -------------------------O------------------------
|
